Каталог статей из сборников научных конференций и научных журналов- Студенттердің моральдық құндылықтарын қалыптастыру мәселелері

К. А. Байкенжина заң ғылымдарының кандидаты, доцент,

Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университет,

Қарағанды, Қазақстан

Жоғары оқу орындарында кәсіптік білім беру үрдісінде болашақ маманның адамгершілік құндылықтардың басымдығы туралы білімі өте маңызды. Болашақ заңгерлердің моральдық құндылықтарын қалыптастыру мәселесін дамыту үшін ең алдымен оны бастау алар негізінің әдіснамасын анықтау қажет. Біз таңдаған әдіснамалық негіздердің бірі – жүйелі тәсіл. Бұл тәсілдің негізгі тұжырымдамасы – «жүйе». Ол жүйені заңгер ғалымдар «интегралдық қасиеттері мен заңдарына ие тұрақты бірлік пен тұтастықты қалыптастыратын өзара байланысты элементтердің белгілі бір жиынтығы» деп қарастырады.

Жүйелік әдіс болашақ заңгерлердің моральдық құндылықтарын қалыптастыру үдерісін кешенді зерттеуді талап етеді, бұл көп өлшемді тұтас жүйе. Бұл белгілі бір тарихи кезеңдердің моральдық құндылықтарын қалыптастыру үдерісінің ерекшеліктерін зерттеуге, сондай-ақ оның дамуының жалпы үрдістерін анықтауға мүмкіндік береді. Жүйелі көзқарас тұрғысынан студенттердің моральдық құндылықтары өз бетінше және жоғары деңгейлі жүйеге қатысты, яғни бұл процесс ажырамас бөлігі болып табылатын бүкіл білім беру жүйесіне қатысты қалыптастыру үдерісін қарастыруға болады. Тұлға бағытталған жүйелі тәсіл зерттелетін объектіні – адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру процесін жан-жақты зерттеуге мүмкіндік береді. Оқу үрдісінде жеке-дара көзқараспен студенттің өзінің ішкі құндылығы бірінші орынға қойылады. Әрқайсысының пәндік тәжірибесі алғаш рет анықталады, содан кейін білім мазмұнын үйлестіреді.

Тұлға бағытталған бағдар адамға адамгершілік қатынасын қамтамасыз етеді; оның жеке басын қолдау; оған білім беру, рухани, мәдени, өмірлік қажеттіліктері мен талаптарын қанағаттандыру; мазмұнды білім алу жолдарын таңдау еркіндігі; мәдени-танымдық кеңістіктегі өзін-өзі тану тәсілдері. Заңгерлердің зерттеулері бойынша болашақ мамандардың  білімге, алатын мамандығына деген көзқарасы оның жеке құндылықтар жүйесін қалыптастыруға үлес қосуының шарықтау шегі болып табылады.

Оның адам өміріндегі мәні моральдық құндылықтарды игеру процесінде тек олардың «өсуі» ғана емес, адамның субъективті тәжірибесі бар моральдық құндылықтардың мазмұнды «ұштасуы», оның ішкі құрылымдары арқылы осы мазмұнды ерекше қалыптастыруы, моральдық императивті жеке мағынада трансформациялау болып табылады

Адамның құндылықтары жүйесі, оның қызметінің семантикалық себептері адамның айналасындағы әлемге, адамдарға деген көзқарасын анықтайды. Бұл тұрғыда білімнің құндылығы адамның жүйелік қалыптастыратын адамгершілік тәрбиесі болып табылады. Аксиологиялық көзқарас ең маңызды аксиологиялық басшылықтың ауқымын анықтауға, адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру үрдісінің мазмұнын және сипатын, осы процестің субъектілерінің құндылықты қабылдауын, өмірдің және өзіндік жеке аспектілерін анықтайды.

Жүйелі, жеке-бағдарланған, аксиологиялық тұрғыдан біз ұлттық педагогикалық ойды дамыту барысында пайда болған, өзгертілген, толықтырылған моральдық құндылықтарды қалыптастыруға қатысты моральдық құндылықтарды, идеяларды, әдістерді, тәсілдерді қалыптастыру үдерісінің мазмұнын талдаймыз.Анықтаған тәсілдер адамның моральдық құндылықтарын қалыптастырудағы теориялық және практикалық тәжірибені зерделеу үшін негіз болып табылады.

Отандық жоғары білім беруде моральдық білім беру тәжірибесін зерттегенде тарихи дамудың түрлі кезеңдерінде адамгершілік тәрбиенің құндылық мазмұнын, адамның моральдық құндылықтарын қалыптастырудың теориясы мен тәжірибесінің пайда болуының бүгінгі жағдайының өткен тәжірибемен қатар, педагогикалық әдістерді шығармашылық пайдалануға мүмкіндік беретін тарихи-педагогикалық талдауды қоса қолданамыз.

Қазақ қоғамының тарихи дамуы тұрғысынан моральдық құндылықтарды қалыптастыру үдерісінің қазіргі заманғы педагогикалық идеялармен сабақтастығын байқадық. Моральдық құндылықтарды қалыптастыру мәселесі тек жоғары білім алу жағдайында ғана толыққанды қарастырылады. Моральдық құндылықтарды жүйелік, тұлғалық-бағытталған және аксиологиялық тұрғыдан қалыптастыру мәселесінің тарихи-педагогикалық талдауы бізге бес кезеңді ажыратуға мүмкіндік береді: ежелгі қазақ елінде балаларды тәрбиелеу балаларды жұмысқа дайындау үшін ата-бабаларымыздың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарына негізделген мұра және сабақтастық қағидаттарына сәйкес өткізілді.

Тәжірибе беру кезінде адами қарым-қатынастың бір немесе бірнеше даму дәрежесіне сәйкес келетін моральдық құндылықтар қойылды. Дәстүрлердің тәрбиелік аспектісі жас ұрпаққа «сыпайылық, әдептілік, қонақжайлылық, үлкендерге құрмет көрсету, ата-аналарды құрметтеу» сияқты моральдық құндылықтарға негізделген басқа адамдармен қарым-қатынас жасауда белгілі бір әдеттерді дамытуға негізделген.

Осы орайда, университет студенттерінің моральдық құндылықтар жүйесін қалыптастырудың критерийлері мен деңгейлері бар екендігін атап кеткен жөн сияқты. Жоғары оқу орындарында білім алып жүрген болашақ заңгерлердің білім алу кезеңінің барлық мерзімдерінде болашақ адвокаттардың, тергеушілердің, прокурорлардың, судьялардың моральдық құндылықтарын қалыптастыру үлгісін жасау кезінде студенттердің моральдық құндылықтары жүйесін қалыптастыру деңгейін ескеруді талап етеді.

Зерттеу барысында болашақ заңгерлердің адамгершілік құндылықтары жүйесі студенттердің қоршаған ортаға, адамдарға, өздеріне деген көзқарасын айқындайтын, сондай-ақ олардың болашақ кәсіби іс-әрекеттерін табысты жүзеге асыратын моральдық басымдықтардың тұрақты жиынтығын қамтиды. Адамгершілік, жауапкершілік, еңбекқорлық, ұжымдық, төзімділік сияқты адамгершілік басымдықтарды бірнеше жағдайларға байланысты бөліп қарастыруға болатындығын байқадық:

-біріншіден, бұл ұғымдар кез келген гуманистік адамгершілік жүйеде міндетті компонент ретінде енгізілген;

-екіншіден, олардың қалыптасуы қазіргі уақыттың әлеуметтік қатынастарының ерекшелігіне, олардың қоғамдағы өзектілігіне байланысты;

-үшіншіден, адамгершілік қарым-қатынастың мағынасы әлемдегі ең басты моральдық құндылықтар болып табылады және сондықтан адамның моральдық сана құрылымында ұстанымды анықтайтын басымдықты иеленуі тиіс;

-төртіншіден, бұл моральдық құндылықтар басқа да негізгі моральдық тұлғалардың қатарына кіретін шарттарға кепілдік береді (мысалы, «адамгершілік» ұғымы адамгершілік құндылықтар жиынтығын қамтиды: альтруизм, жанұялық көмек, адамға мейірімділік, махаббат пен құрмет, мейірімділік, жауаптылық және т.б., коллективизмнің ажырамас сипаты тәртібі, бастамашылығын, адами борыштық сезімін, адалдығын, сезімталдықты, өзара көмек көрсету сияқты моральдық қалыптасулардың көрінісін қамтамасыз етеді және т.б.).

-бесіншіден, аталған моральдық құндылықтарды қалыптастырудың маңыздылығы құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің еңбегінің ерекшелігіне байланысты, олардың қызметі объектісі - адам, оның өмірі мен денсаулығы.

Осылайша, сот төрелігін жүзеге асыру барысында судья әділ үкім шығаруда төзімділік танытуға, азаматтың адамдық қадір-қасиетін құрметтеуге жауапты болуы керек.

Судья үшін ең маңыздысы, ол барлық жағдайда жағдайды адал, мұқият зерделеуді көздейді. Ішкі істер органдарының өкілдері жоғары санаттағы қылмыстарды ашқан кезде үйлестірілген топтық жұмысты қажет етеді, өз әрекеттерін басқа адамдармен үйлестіруге, өзара көмек көрсетуге, өзара көмекке, басқа адамдардың бақытсыздықтарына қайғыру қабілетіне ие бола отырып, өз мінез-құлықтарына, әрекеттерінің салдарына жауапты болуы керек. Адвокат өз клиентінің мінез-құлқына қатысты төзімділік таныту, дұрыс тіл табысу  қабілетіне, жоғары деңгейлі қарым-қатынас формасына мұқтаж.

Сондықтанда, болашақ заңгерлерді дайындауда студенттердің моральдық құндылықтар жүйесін қалыптастыру деңгейін анықтау мәселесін шешу үшін студенттердің моральдық құндылықтарын қалыптастыруды бағалау критерийлерін білу қажет болды.

Бағалау критерийі («kriterion» грек тілінен аударғанда   - ​​сот шешімінің құралы) «бір нәрсенің бағалануы, анықталуы немесе жіктелуі» деп анықталады ».

Моральдық құндылықтар жүйесін қалыптастырудың критерийлері мен деңгейлеріне арналған ғылыми жұмыстарды зерттеу бұл мәселені зерттеушілердің моральдық білім беру критерийлерін анықтау тұрғысында қарастырғанын көрсетті. «Моральдық құндылықтарды қалыптастыру критерийлері» және «адамгершілік тәрбиелеу критерийлері» ұғымдары зерттеушілерге синоним ретінде түсіндіріледі.

Р. К. Төлеубекова «Моральдық білім берудің жалпы критерийін - «Бұл адамның насихаттауы оқу мен білімнің салыстырмалы аяқталған сатысында оның адамгершілік дамуында қалыптасқан әдіс немесе белгі»-, деп көрсетеді. [1, 53 б.]. Осы тұрғыда, студенттердің моральдық құндылықтар жүйесі қалыптастырған критерийлерге қатысты жеткіліксіз дамығандығын байқатады.

Ғалымдар адамгершілік тәрбиенің әртүрлі өлшемдерін анықтайды: адамгершілік қасиеттер жиынтығы; интегралды моральдық сапа; өзара қарым-қатынас; моральдық көріністердің үстемдігі; жеке тұлғаның ішкі психикалық құрылымы және басқалар.

Жоғары заңгерлік білім беруді ізгілендіру аясында студенттердің моральдық құндылықтарын қалыптастыру процесі - болашақ заңгерлер тұтас білім беру үдерісінің ажырамас бөлігі болып табылады. Білім беру жүйесін ізгілендіру идеясын іске асырудағы маңызды бағыт - білім беруді ізгілендіру. Мұнда білім беру мәселелері бойынша «ізгілендіру» және «ізгілікті қалыптастыру» түсініктерін түсіндіру қажет..

«Педагогикалық энциклопедия» авторларының айтуынша, білім беруде «ізгілендіру» термині, ол жаңа тәжірибені қабылдау үшін ашық, қабілетті әртүрлі өмірлік жағдайлардағы саналы және жауапты таңдау бойынша «өз мүмкіндіктерін барынша арттыруға ұмтылатын бірегей тұтас тұлғаға» негізделген гуманистік педагогиканың мәнін көрсетеді [2].

Білім берудегі «ізгілікті қалыптастыру» терминін түсіну кезінде біз А. М. Өтебаева ұсынған анықтамаға сүйенеміз: ол бойынша – « қоғамдағы адамдарға, өз-өзіне және  өз іс-әрекеттеріне  деген ерекше адами пікір қалыптастыру» [3, 54 б.].

Біз, жоғарыда аталған зерттеушілердің пікірлерін ортаға салып, «ізгілендіру» және «ізгілікті қалыптастыру» ұғымдарын біріктірудің басты ұстанымы: білім берудің болашақ маманның мәдениетіне, тұлғаның рухани жағына, адамгершілік құндылықтардың басымдығына бағытталуы деп есептейміз.

Білім беруді «ізгілендіру»  мәселесі бойынша әдебиеттерді талдау қазіргі таңда педагогикада «ізгілендіруді»  төрт аспектіде:

-адамгершілік құралы ретінде;

-студенттің мәдениетке кіруіне жағдай ретінде;

-табиғи, математикалық, техникалық және гуманитарлық пәндердің гуманитарлық әлеуетін күшейтетін процесс ретінде;

-гуманитарлық, ғылыми білімдерді интеграциялау негізінде білім беру үдерісін ұйымдастыру принципі ретінде қарастырады.

Білім беруді «ізгілендіру» білім беру жүйесін студенттің оқу үрдісіне үйрететін жоғары оқу орнында ерекше тәжірибе жинақтауға, оның адамгершілік тәжірибесі дамыған рухани-адамгершілік құндылықтарды меңгеру арқылы қалыптасатын қоғамдық өмірге, мәдениетке «кіру» өзінің бірегейлігін дамытуға бағытталғаны маңызды.

«Арнайы ұйымдастырылған шарттар» ұғымы студенттердің моральдық құндылықтарын қалыптастыру үдерісі жүретін білім беру мекемесінің «қоршаған орта» тұжырымдамасымен байланысты.

Болашақ маманның маман ретінде қалыптасуына қоршаған ортаның әсер ететіндігін және әрбір тұлғаға қатысты әсер ету тетігі әртүрлі екендігі баршаға анық. Адамдар арасында  сыртқы әлеуметтік қатынастарды құру - жеке тұлғаны құрудың негізі »[4, 142 б.].

Біздің ойымызша, студенттік моральдық құндылықтарды қалыптастыру үдерісінің тиімділігі үшін жағдайдың бірі гуманистік және мәдени мәні бар университеттің арнайы ұйымдастырылған гуманитарлық ортасын құру болуы мүмкін.

Осы мәселеге қатысты зерттеулерді талдау қорытындылары әрбір білім беру ортасы гуманитарлық емес екенін көрсетті. Белгілі қасиеттердің болуы оны гуманитарлық деп сипаттауға мүмкіндік береді. Бірқатар авторлардың зерттеу тұжырымдамасын қарастыру университет гуманитарлық ортасының мынадай ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік берді:

- әлеуметтік маңызы бар мақсаттардың болуы;

- тәрбиелеу және жеке дамуы;

- мәдени сипаты;

- университетте белгілі бір моральдық-психологиялық жағдайдың болуы;

- гуманистік негізде белсенді оқыту әдістерін қамтитын технологияларды пайдалану.

Университеттің гуманитарлық ортасы адамгершілік құндылықтардың жеке жүйесін қалыптастыру үшін студенттердің оқу және оқу орынынан тыс іс-әрекеттерінің нысандары мен әдістерін арнайы ұйымдастырылған жүйе арқылы құрылған білім беру кеңістігі болып табылады.

Моральдық құндылықтарын қалыптастыруға қатысты тағы бір қарастырылатын мәселе, ол, студенттерді ерікті түрде атқаратын қызметке олардың моральдық құндылықтарын қалыптастырудың шарты ретінде қосу. Моральдық құндылықтарын қалыптастырудың шарты ретінде студенттерді ерікті түрде атқаратын қызметке қосу қажет болатындығын төменде көрсетілген ережелерге сүйене отырып келтіруге болады:

-студенттердің іс-әрекеттерінде моральдық құндылықтардың жеке мағынасы анықталды;

-моральдық құндылықтарды қалыптастыру моральдық мақсатқа жету үшін және адамгершілік мақсаттарға негізделген;

-жақсылық жасауға ұмтылу, басқа адамдарға қатысты өз борышын орындауға деген ұмтылыс, мұқтаж жандарға көмектесу және қолдау көрсету ниетімен жүзеге асады.

Адамгершілік белсенділігі адам өмірінің кез келген саласында адамгершілік нормалары бойынша мінез-құлықты реттеуге бағытталған адамгершілік сана қызметі. Ғалымдар моральдық белсенділіктегі кез-келген әрекеттің жағы: оқыту, еңбек, әлеуметтік жұмыс, қарым-қатынас және өзін-өзі жетілдіру деп көрсетеді. Көріп отырғанымыздай, ғалымдардың пайымдауынша, кез-келген қызмет түрінде адамгершілік аспектіні белгілеуге болады, ең бастысы, жүзеге асырылатын іс-шара моральдық нормаларға сай болуы керек.

Р. К. Төлеубекова моральдық белсенділікке  қатысты бірнеше түрлі түсіндіруді ұсынды. Моральдық белсенділікті, ол студенттің саналы түрде қабылдаған этикалық шешім қабылдаудың нысаны мен құралы ретінде анықтайды. Автордың айтуы бойынша, оқыту мен тәрбиелеудің моральдық белсенділігі ретінде жүзеге асырылуы білім беруді моральдық тәрбиемен біріктірудің негізгі шарты болып табылады. Оқыту және  оның негізгі мақсаттары мен мотивтері жеке және қоғам үшін артықшылықтар жасауға бағытталған. Ғылым негіздерін білу олар тек қана адамгершілік мақсаттар үшін жинақталған және пайдаланылатын құндылыққа ие болады.

Н. Е. Кенжебеков моральдық белсенділіктің кеңейтілген тұжырымдамасы ретінде  моральдық қызметтің екі түрін анықтайды: бірінші тип - адамгершілікке бағдарланған, яғни басқа адамның мүддесіне моральдық бағдарлау элементі бар студенттердің барлық түрлерін білдіреді, ал екіншісі - өзіндік моральдық әрекет, өзіндік мотиві бар «басқа адамға қамқорлық жасау», [5, 145–146 б.].

М. Н. Аплетаев адамгершілік негізде, моральдық мақсатқа қол жеткізу – жеке тұлғаның ортақ игілігі мен тұтас дамуы, моральдық негізделген құралдармен саналы түрде жүзеге асырылған адам қызметінің (тәрбие, еңбек және т.б.) барлық басқа түрлеріне әсер ететін қызметтің интеграциялық түрі ретінде түсіндірілуіне, моральдық белсенділікті түсінуге қатысты ұстанымға ұқсайды. Сонымен қатар, автор моральдық қызметті салыстырмалы түрде тәуелсіз қызмет түрі және моральдық тұлғаны тәрбиелеу мен дамытуда шешуші фактор ретінде қарастырады [6, 15 б].

С. П. Шлетчина  М. Н. Аплетаевтың көзқарасымен бөлісіп, моральдық тұлғаны тәрбиелеу, егер оның барлық қатысушыларының өзара әрекеттесуіне, моральдық көмекке, ынтымақтастыққа және өзара көмекке негізделген моральдық әрекет логикасында ұйымдастырылған болса ғана табысты екенін атап көрсетеді [6, 42 б.].

Көріп отырғанымыздай, педагогикада моральдық белсенділіктің айқын анықтамасы жоқ. Алайда, бұл көзқарастар бір-бірін толықтырады, бірақ біздің зерттеулеріміздің аясында студенттердің моральдық құндылықтарын қалыптастыру үшін моральдық тұрғыдан моральдық мақсатқа жетелейтін моральдық белсенділік, моральдық тұрғыдан маңызды міндет, тек моральдық тұрғыдан әділетті әдістермен жүзеге асырылуы шарт.

Біздің пікірімізше, ерікті қызмет көрсету – бұл адамгершілік белсенділігі.

Еріктілер (ағылшын тілінен еріктілер – волонтер) – бұл өз еріктерімен бір нәрсені мәжбүрлеу арқылы емес, келісім арқылы жүзеге асыратын адамдар. Олар мемлекеттік немесе жекеменшік ұйымдарда медициналық, білім беру саласы немесе әлеуметтік қамсыздандыруда бейресми жағдайда жұмыс істей алады немесе ерікті қызмет көрсететін ұйымдардың мүшелері бола алады.

Сонымен, студенттердің моральдық құндылықтарын қалыптастыру механизмі адамның өзін-өзі айқындау құндылығы арқылы жүзеге асады. Өзін-өзі айқындаудың алғашқы кезінде студент игеретін құндылықтардың мәнін аша келе, адамгершілік құндылық бағдарына ие болады. Осыдан  келіп, студент өз бойындағы және басқалардың адамгершілік құндылықтарын, адамгершілік құндылық бағдарлары негізінде іс-әрекеттері мен қарым-қатынасын ұйымдастыруын салыстырады, әрекеттер мен мінез-құлыққа талдау жасау барысында ол адамгершілік құндылықтарды анықтап, өзін-өзі айқындау жүзеге асады.

Библиографиялық тізім

1.Төлеубекова Р.К. Болашақ мамандарды жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайда адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық негіздері. –Алматы, 2001ж.

2.Б.Айтмаганбетова., К.Бозжанова., А.Ильясова. Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігі. Алматы. 1995

3.Өтебаева А.М. Рухани-адамгершілік негізіндегі тәрбие берудің маңызы // Астана. 2007.

4.Баширова Ж., Өтебаева А. Жастарды  рухани-адамгершілікке тәрбиелеудегі отбасының ықпалы // Алматы.2007 ж.

5.Кенжебеков Н.Е. Маманның кәсіби құзыреттілігінің теориялық негізі // Бастауыш мектеп. – 2004.

6. М.Н.Аплетаев.Современные педагогические и психологические проблемы высшей школы. М.2009.